Otuz İki Meyvenin En Tatlısı

 

Ne büyük sıkıntı ya Rabbi. Bildiğin işkence. Yüzlerce belki binlerce kitap içinden üç tanesini, otuz iki meyvenin en tatlısını seçeceksin. Kolay mı öyle?

Hangi kitabın ‘seni sen yapmadaki etki derecesini’ nasıl ölçeceksin? Neyle ölçeceksin?

Zor durumdayım vesselam. Ama nasıl anlatmalı? Hocam siz türkü seversiniz. Türkü diliyle anlatsam olur mu?

              Allı turnam taş başını yol eder

              Ördek gelir su başını göl eder

              İki güzel pencereden el eder

              Birin alsam biri intizar eder

Şimdi birini seçsem ötekiler intizar etmeyecekler mi? Kitabın intizarı ne demek biliyor musunuz hocam?

Yine de şöyle bir toparlamaya çalışsam hafızamı, acaba başarabilir miyim?

Kayseri İmam Hatip Okulunda yatılı okuyorum. İslam’la ilgili olarak ilk okuduğum adamakıllı kitap herhalde Ahmet Hamdi Akseki’nin “İslam Dini” adlı eseriydi. Ne ağır bir dili vardı, anlatamam. Konular da öyle. İnsanın dine olan ihtiyacından bahseden felsefi bir bölümle başlıyordu. Ağır bir kitaptı, her bakımdan ağır.  Ama benim İslam’la ilgili olarak okuduğum en sağlam, en derli toplu kitaplardan birisiydi. İyi ki de öyle olmuş. Hala çok kıymet verdiğim bir kitaptır. Ne var ki okulda okuduğum nüsha zaman içinde kayboldu. Sonradan bir tane daha aldım, ama o ilk kitapta bana ait olan notlar, çizgiler kayboldu gitti.

Sonra yine kaçıncı sınıfta okuduğumu hatırlamıyorum ama zihnimdeki peygamber imajının oluşmasında çok büyük etkisi olan Zekai Konrapa’nın “Peygamberimizin Hayatı” adlı eserini zikretmem şart. Okunması kolay, akıcı o yaştaki çocukların zihnine etki edebilecek güzellikte bir kitaptı. Maalesef onu da kaybettim, sonradan almak durumunda kaldım.

O yıllarda yatılı öğrenciler olarak İstanbul’dan topluca kitap getirtiyoruz. Kim nasıl organize ediyor hatırlamıyorum. Ama sanırım üst sınıftan öğrenciler akşam mütalaası sırasında bu talepleri topluyorlar. İlk gelen kitaplar arasında hatırladıklarım Mevdudi’nin “Hicab” ve “İslam’da Hükümet” adlı eserleri. Çok etkileniyorum. Gelenlerin çoğu Ali Genceli’nin tercüme ettiği kitaplar. Muhtemelen Meryem Cemile’nin “Garp Materyalizmi Karşısında İslam” adlı eseri de o yıllarda elime geçenlerden. Başka kitaplar da var tabii ki. Mesela Riyâzus Sâlihîn.  Hatta Kadir Mısıroğlu’nun yayınladığı Rıza Nur’un “Hayat ve Hatıratım” adlı dört ciltlik eseri. Derslerde okutulan Atatürk’le hiç ilgisi olmayan başka bir Atatürk portresi var karşımızda. Bizim neslin Atatürk imajı bu kitaptan çok etkilendi, hatta o kitapta çizilen imaja çok yakın bir tasavvur oluştu da diyebilirim.

Gazete kupürlerini biriktirerek edindiğim Cevdet Paşa’nın 4 ciltlik kısa boy “Kısas-Enbiya”sı. Nezihe Araz’ın Yunus Emre’yi anlatan “Dertli Dolap”ı.

Nereden nasıl bulaştım bilmiyorum ama Cevat Rıfat Atilhan’dan İğneli Fıçı-Tarih Boyunca Yahudi Mezalimi’ni bile okuduğumu hatırlıyorum.

Sanırım Kayseri’nin o meşhur soğuk kış günlerinden birinde Kayseri Yüksek İslam Enstitüsü’ne Muhammed Hamidullah merhum bir konferans için gelmişti. Bu o dönem için olağanüstü bir olaydı. Orada Hocayı dinlemek nasip oldu. Hocanın söylediklerine dair aklımda tek bir şey kalmış değil. Tek hatırladığım bir deri bir kemik, ama önemli şeyler anlattığından şüphe etmediğim bir zat. İnanılmaz hayranlık duyuyorum. Bilmiyorum neden? Belki de Mahmut abinin (2020 Haziran’ında rahmeti Rahman’a kavuşan Mahmut Kanık hoca) etkisi.

Bu hayranlığın sonucu mu, başka bir vesile ile mi her nasılsa, onun “İslam Peygamberi” adlı 2 ciltlik muazzam eserini ediniyorum. Nerden aldığımı da bilmiyorum, ama hayatımda aldığım en kıymetli kitaplardan birisiymiş gibi hissettim her zaman. Resulullah’ın hayatına dair son yüzyılda yazılan eserleri sıralayacak olsak her halde ilmi açıdan en dikkate değer olanı bu kitaptır diye düşünüyorum. Daha sonraları ne oldu bilemiyorum, kitap yayınevi tarafından mı toplatıldı, bir şeyler oldu ama ayrıntılarına vakıf değilim.

Hocam bu eserlerin her birinin kalbimde, ruhumda ayrı bir yeri var. Hangi birinden vazgeçebilirim Hocam? Kolay mı öyle üçe indirmek?

Romanları, hikayeleri, şiirleri yazmıyorum tabii ki. Oraya girmemiz istenmiyor. Müsaade olsa Allah bilir kimler kimler girer o listeye, Ömer Seyfettin’den, Kemalettin Kamu’ya, Kırşehirli hemşehrim Oğuz Özdeş’ten, Dostoyevski’ye.

Bu arada rahmetli Mahmut abi ile birlikte okuduğumuz, daha doğrusu ondan dinlediğim kitaplar. Okulda (A) sınıfları Fransızca diğerleri ise İngilizce öğreniyorlar. O (A) sınıfında olduğu için Fransızca öğreniyor, ben ise İngilizce öğreniyorum. Arapça ise ortak dilimiz. Türkçe konuşmamaya, mümkünse Arapça ifade etmeye çalışıyoruz. İngilizce ve Fransızcada ise adeta yarışıyoruz. O bana okuduklarını anlatıyor. Fransızcanın okunuşlarını, hatta fiil çekimlerini öğretiyor bana.

O sıralar Mahmut abinin okuduğu yazarlar çoğunlukla Jean-Paul Sartre, Albert Camus, André Gide vb. Fransız yazarlar. İmam Hatip’te öğrenciyiz ikimiz de, sene 70’lerin başı, Mahmut abi bana Egzistansiyalizmi anlatıyor. Bu vesileyle Sartre, Camus, Gide hatta Prevért vs. pek çok Fransız yazarı o vesileyle tanıdım. Hatta bu daha sonraki okumalarımı da etkiledi. Hugo’yu, Balzac’ı, Zola’yı hep bu iştiyakla okudum. Belki Mahmut abinin etkisiyle, Fransızca öğrenmeyi, o kitapları orijinalinden okumayı çok istedim, ne yazık ki yapamadım. Benim kusurum.

Zihin yapımızın arkasında bunların mutlaka izleri var Hocam.

O zamanlar milliyetçi kesimle henüz kesin çizgilerle ayrışma yaşanmamış, dolayısıyla “milliyetçi-mukaddesatçı”yız. Osman Yüksel Serdengeçti de o dönemde benim dünyama giren milliyetçi-muhafazakar yazarlardan. “Mabetsiz Şehir” ve “Bir Nesli Nasıl Mahvettiler?” aklımda kalanlar. Onun o mizahi, iğneleyici tatlı üslubu hala hatırımdadır. Hatta ondan nakledilen bir anekdotu hiç unutamam. Birgün Üstad Necip Fazıl, mutat olduğu üzere, bir yerde, muhtemelen bir konferansta veya belki de bir dost meclisinde Mehmet Akif aleyhine bir şeyler söylediğinde, Serdengeçti hemen “Üstad zirveler zırvalarla yıkılmaz” demiş. Hem Üstad’a hem Akif’e hayran birisi olarak bu çıkış hep hoşuma gitmiştir. Belki de benim Üstad’a söylemek istediğimi onun ağzından duyduğum için.

Necip Fazıl okumalarım İmam Hatip’te iken başladı. Önce sanırım “Çöle İnen Nur”u okudum. O zamanlar acayip anti-komünistiz. “Moskof” da tam bu duygulara hitap eden bir eserdi. Ulu Hakan Abdülhamid Han bizim nesil için çok önemli idi. Önemliydi çünkü bir taraftan resmî ideolojinin yoğun, tavizsiz, tahammülsüz, müsamahasız şekilde empoze etmeye çalıştığı ‘Atatürk sevgisi’ karşısında sanki gençliğe “hayır o değil, esas lider bu” der gibi bir anlam taşıyordu. Yani mukaddesatçı camianın yeni rol modeli işaret ediliyordu.

Üniversite için Ankara’ya geldiğimde de Necip Fazıl okumalarım yoğun biçimde devam etti: “O ve Ben”, İdeolocya Örgüsü,  Esselâm, Hac, Veliler Ordusundan, Babıali, Bir Adam Yaratmak, Reis Bey, Müdafaalarım, Son Devrin Din Mazlumları, Doğru Yolun Sapık Kolları, günlük yazıları ve takriben bütün külliyat. Sadece Necip Fazıl’ın eserlerini değil ona dair yazılan her ne var ise onları da okuyorum.

Aynı şekilde Sezai Karakoç okumalarım da Kayseri’deyken başladı. Hem Üstadı hem Sezai Karakoç’u okuyorum. Paralel bir okuma. Orada başlayan okumalarım aynı şekilde Ankara’da devam etti. Onun da bütün külliyatını okudum neredeyse, her okuyuşta yenilikler keşfederek, aydınlanarak, büyük bir hayranlıkla. Özellikle onun Sütun I-II, Yazılar I-II, Farklar, Diriliş Neslinin Amentüsü, İslam, Mehmet Akif, İslam Toplumunun Ekonomik Strüktürü ve neredeyse bütün külliyat.

Hem Necip Fazıl hem Sezai Karakoç zihin dünyamın oluşmasında çok önemli izler bıraktı. O nedenle Hocam boşuna zorlamayın hiçbirinden vazgeçemem bunların.

1973 yılı yaz aylarında rahmetli kardeşim Sami Börekçi ile Ankara’ya geldik. Bir yıl sonra üniversite için temelli olarak geleceğimiz bu şehre alışmak, çevreyi tanımak istiyoruz. Kim nasıl ayarladı bilmiyorum, bu süre içerisinde Diyanet İşleri Başkanlığı’nda görevli Ramazan Ayvalılı hocadan Celaleyn Tefsiri dersleri alıyoruz. Öğleden sonraları belirli bir saatte Hocanın Kocatepe’deki odasına gidiyoruz ve orada Celaleyn Tefsirini okuyoruz. Daha doğrusu Hoca bize okuduklarımızı o eşsiz birikimiyle daha da tefsir ediyor. Yine Hocanın tavassutuyla Ulus’taki Sanayi Han’da bir yurtta kalıyoruz. Celaleyn Tefsiri ve o bağlamda geleneğe hakim olan, kendi başına bir kütüphane olan o güzel insanın o ince, tatlı üslubuyla anlattıkları zihnimizde özel bir yer işgal ediyor.

Ertesi yıl üniversiteyi kazanarak Ankara’ya geliyoruz. Hem Ankara’ya geliş hem üniversite dolayısıyla önümüzde muazzam ufuklar açılıyor. Taşranın küçük, kısıtlı dünyasında değiliz artık. Büyük şehirdeyiz, Başkentteyiz, üniversiteler şehrindeyiz ve çok kitap var. ODTÜ Kütüphanesi benim için büyük bir imkan sunuyor. Ardından British Council ve Amerikan Kütüphanelerine üye oluyorum ve vaktimin çoğunu oralarda geçiriyorum. İslam ve İslam dünyası ile ilgili olarak Batı’da yayınlanmış kitapları okumaya çalışıyorum. Özellikle British Council Kütüphanesinde Watt’ın kitaplarını keşfediyorum.

İmam Hatip son sınıflarda yine Mahmut abinin yönlendirmesiyle Edebiyat Dergisini okumaya başlıyorum. Dili bizim alıştığımız, öğrendiğimiz ve hatta kutsadığımız o ağdalı, Osmanlıca’ya yatkın eski dilden oldukça farklı. Hatta çokça eleştirdiğimiz, “uydurukça” diye yaftaladığımız dille yazıyor Edebiyat Dergisi yazarları, özellikle de Nuri Pakdil.

Ankara’ya geldiğimizde ilk gittiğim yerlerden biridir Edebiyat Dergisi. Tarım Bakanlığının köşesinden Esat’a doğru yöneldiğinizde, rampayı çıkarken solda Demirer Pasajının girişindeydi. Nuri abiyi orada tanıdım. Onun huzurunda çok konuşulmuyordu. O bir şey söylerse ne âlâ. Bir ara cesaretimi toplayıp neler okumamı tavsiye ettiğini sordum. Eline bir kağıt aldı ve 5-6 tane kitap yazdı verdi bana. Baktım Dostoyevski’nin romanlarıydı çoğu. Hepsini teker teker okudum.

Nuri abinin kitaplarını, kimi imgelerini anlamasam da satır satır okudum. Sadece onu değil, Edebiyat Dergisi Yayınlarından çıkan tüm eserleri atlamadan okudum, ezberledim. Aklımda kalanlar Nuri Pakdil’in Biat, Bağlanma, Batı Notları, Umut ve Arap Şiiri (Güldeste), Akif İnan’ın Edebiyat ve Medeniyet Üzerine, Rasim Özdenören’in Çok Sesli Bir Ölüm, Erdem Bayazıt’ın Sebeb Ey, Cahit Zarifoğlu’nun Yedi Güzel Adam adlı eserleri.

Sonra Rasim abiyi (Özdenören) tanıdım. Onun Çok Sesli Bir Ölüm Üzerine adlı hikayesini okumuş ve çok etkilenmiştim.  O zamanlar Kültür Bakanlığı’nda idi. Ben de İmam Hatip son sınıflarda iken yazmaya başladığım hikayelerden birini, kendimce en beğendiğimi verdim ona. Bana yazmaya devam etmemi tavsiye etti. Daha büyük (!) işlere giriştiğimden sürdüremedim ne yazık ki. Şiir de hikaye de kaldı oralarda.

Daha sonra Mavera Dergisi yayınlanmaya başladı. Şiir edebiyat yanında İslam bağlamında fikri konular da yer alıyordu. Yine geleneğin içinde ama daha entelektüel bir hava görülüyordu. Edebiyat Dergisinden ayrılan Erdem Bayazıt, Rasim Özdenören, Cahit Zarifoğlu, Akif İnan vb. artık Mavera’da yazıyorlardı.

Gerek Rasim abinin gerekse Nuri abinin daha sonraki yıllarda yazdıklarından haberdar olmakla birlikte maalesef okuyamadım. Konsantrasyonum değişmişti ve okumam gereken çok şey vardı. Ne yazık ki onları okumaya fırsat bulamadım. Ya da başka şeyler okumak bana daha keyifli geldi.

Mavera kadrosuna daha sonra İsmet Özel de katıldı. İsmet Özel’in “dönüşü” hepimizde heyecan yaratmıştı.

Genelde bu dönüşler ve ihtida haberleri bizleri hep heyecanlandırmıştır. Daha önce sözünü ettiğim Meryem Cemile (Margaret Marcus) de onlardan biridir. Sonra ihtidasıyla birlikte İslami literatüre de büyük katkıları olan Muhammed Esed’i (Leopold Weis) zikretmemiz gerekir. Onun Cahit Koytak ve Ahmet Ertürk tarafından Türkçeye de çevrilen meali Kur’an Mesajı yanında Mekke’ye Giden Yol kitabı özel bir yere sahiptir benim zihnimde. Ayrıca Yolların Ayrılış Noktasında İslam kitabı da bir dönem çok etkili olan kitaplardandır.

René Guénon (Şeyh Abdülvahid Yahya) ve Roger Garaudy’nin ‘dönüş’ü de büyük ses getirdi. Garaudy’nin Türkçe’de en çok okunan kitabı herhalde İslam’ın Vaadettikleri oldu.

Ama hocam bu kitapların hepsi benim zihnimin oluşmasında çok etkili oldu. Hangisinden vazgeçeyim siz söyleyin?

Ankara’daki ilk yıllarım (1974-1975-1976) İmam Hatip’ten beri okumakta olduğum çerçevede cereyan ediyor, ama giderek farklılaşmalar ve o geleneksel okumaya aykırı denebilecek yeni okumalar da gelişiyordu.

Bu arada İstanbul’da yayınlanan Düşünce Dergisi’ni okumaya başlıyorum. Nasıl oldu bilmiyorum? Ama orada hava biraz daha farklıydı. İslam Devleti bağlamında yazılar ağırlıktaydı. Edebiyattan ziyade düşünce ağırlıklı bir dergiydi adıyla müsemma olarak. Ali Bulaç, Ahmet Ağırakça, Hüseyin Besli, Ahmet Debbağoğlu, Ahmet Kuru ve daha pek çok isim yazıyordu. Daha radikal bir tavırları vardı ve bu durum biz üniversite gençliğini etkiliyordu. Müstakbel İslam Devleti’nin mali yapısını, vergi düzeninin nasıl olacağını dahi okuyorduk. Geçmişteki uygulamaların yeni dünyaya uyarlanması çabası diyebilir miyiz acaba?  

Ali Bulaç’ın Çağdaş Kavramlar ve Düzenler kitabını dikkatle okumuştum.

Daha sonra İsmet Özel de yazmaya başladı Düşünce Dergisi’nde. İsmet Özel’in Üç Mesele ve Zor Zamanda Konuşmak adlı eserleri epeyce ses getirdi.

Muhtemelen yayın hayatı çok uzun sürmeyen Talebe adlı dergide Ömer Özbay’ın yazdığı “Fitnenin Maliyetine Giriş” adlı yazı da epey yankı bulmuştu.

1976’larda idi sanıyorum, nasıl olduysa Sami Börekçi kardeşimle birlikte kendimizi Ercüment Özkan’ın halkalarında ders yaparken bulduk. Ayrı ayrı halkalardaydık, ama her halkada mutlaka Takiyyüddin Nebehani’nin İslam Nizamı adlı eseri haftalık bölümler halinde okutuluyordu. Allah’tan bu macera çok uzun sürmedi, ama o vesileyle pek çok kitap okuma imkanım oldu. İbn Teymiyye’yi o vesile ile okudum. Bir yanda Üstad’ın etkisi altındayım ve bazı isimler kafamda “sapık” olarak kodlanmış durumda. İbn Teymiyye de onlardan biri. Sadece o mu? Afgani, Abduh hatta Mehmet Akif. Okudukça pek öyle olmadığını görüyordum, ama ne yardan geçiyordum ne de serden. Okumaya devam ediyorum. Tabii olarak okudukça da meselenin o kadar basit olmadığını anlıyorum.

Bir ara Muhammed Hüseyin Heykel’in Hz. Muhammed Mustafa adlı kitabını da okudum. Ömer Rıza Doğrul tarafından tercüme edilen kitap Hz. Peygamber’e farklı bir bakış getiriyordu. Kitabı da Hürriyet gazetesi yayınlamıştı sanırım. O zamanlar Hürriyet Gazetesinin İslam’a ve müslümanlara karşı tavrı belli olduğundan, bizim camia hiç hoşlanmıyordu bu eserden. M. Hüseyin Heykel de sevilmiyordu.

Bütün bunları okuduğumu öğrenen çok yakın bir arkadaşım hüngür hüngür ağlamıştı benim için Zafer Çarşısı’ndaki bir kafede. Onun için İbn Teymiye’yi okumak, Muhammed Hüseyin Heykel’i okumak dinden çıkmak gibi bir şeydi. Beni çok sevdiğini biliyordum, onu anlamaya çalıştım, hala en yakım dostumdur. Muhtemelen zamanla o da beni anlamıştır diye düşünüyorum. Çünkü bir daha o konuyu konuşmaya cesaret edemedik ikimiz de.

Bu arada biz Seyyid Kutub'un Fi Zilal'ini okumaya başladık. Daha doğrusu merhum Sami Börekçi ve bir grup arkadaşla birlikte Kur’an okuyoruz. O sıralar Fi Zilal yayınlanmış, içinde bulunduğumuz ortam bizi bu kitabı okumaya sevkediyor.

Giderek okumalarımız Kur’an’ın bizzat kendisiyle sınırlı olmaya başladı. Okudukça heyecanlanıyoruz, çoğumuz İmam Hatip kökenliyiz ama ilk defa okuyormuşcasına yeni şeyler keşfediyoruz. Okumalar yoğunlaşıyor, geceler ve gündüzler Kur’anla geçiyor. “Kur’an açık ve anlaşılır bir kitap” diyoruz. İnsanlar niye anlamıyor ki? Bu haleti ruhiye içinde bir süre Kur’an dışında neredeyse hiçbir şey okumuyoruz. Bir yere takılsak, Kur’an’ın bir başka yerinde onun açıklandığına şahit oluyoruz. Epey bir süre bu böyle devam ediyor, ama giderek Kur’an’ı anlamak için de başka şeyleri okumamız gerektiğine kani oluyoruz. Gerek siret, gerek hadis, gerek tefsir kitaplarını okuyoruz. Hasılı Kur’an’ı anlamak için ne gerekiyorsa okuyoruz. Elmalı’nın Hak Dini Kur’an Dili başucu kitabımız. Her sureyi çalışırken mutlaka ondan yararlanıyoruz. Mevdudi’nin Kur’an’a Göre Dört Terim’i de öyle.

Merhum Seyyid Kutub’un Yoldaki İşaretler adlı eseri bu dönemde okuduğum kitaplardandır, ama bu kitap, herhangi bir kitap olmanın ötesinde bir işlev gördü. Bir anlamda yepyeni bir nesil inşa etti, zihin kodlarını temelden değiştirdi. Neredeyse etkilenmeyen kalmadı. Yoldaki İşaretler kadar olmasa da İslam’da Sosyal Adalet kitabı da etkili oluyor, zira Türkiye’de solun çok etkili olduğu o yıllarda bu kitap bizim için çok anlamlıydı. Bak işte bizde de sosyal adalet var. Bununla birlikte, iş Mustafa Sıbai’nin İslam Sosyalizmi’ne kadar götürülmedi Allah’tan.

Daha sonraları Said Havva’lar, Hasan el-Benna’lar yoğun bir biçimde çevriliyor, ama hiç birisi Seyyid Kutup kadar etkili olamıyor. Hatta Seyyid Kutub’un kardeşi Muhammed Kutub’un 20. Asrın Cahiliyesi‘ni bir türlü okuyamıyorum. Muhtemelen çeviride bir sorun var veya her nedense kaç kez niyetlenmişsem yarım kalıyor.

Gerçi sadece bu kitap için değil, tercüme kitapların çoğunda ve özellikle de Arapça’dan yapılan tercümelerde maalesef böyle bir sorun var. Belki de bana öyle geliyor. Türkçeye aktarımda bir sorun var. Bu maalesef çok yakınlarda Arapça’dan yapılan çevirilerde de karşıma çıkıyor. Zor iş vesselam.

O dönem yayınlanan kitaplardan Ahmed Emin’in Fecr’ül İslam adlı eseri hoşuma gidiyor. Yine o dönemde revaçta olan kitaplardan biri de Yusf el-Karadavi’nin İslam’da Helal ve Haram adlı eseriydi.

Elime nasıl geçtiğini bilmediğim ama beni çok etkileyen kitaplardan birisi de Muhammed İkbal’in (Sofi Huri’nin tercümesiyle), İslam’da Dini Düşüncenin Yeniden Teşekkülü adlı eseridir.

Bu arada Ankara İlahiyat Fakültesi yayınları önemli bir açılım sağlıyor. Tefsir, Hadis, İslam Tarihi konularında çok sayıda kitap Kur’an okumalarımızda bize yardımcı oluyor. İsmail Cerrahoğlu’nun Tefsir Usulü, Hüseyin Yurdaydın’ın İslam Tarihi Dersleri, De Lacy O’Leary’nin, İslam Düşüncesi ve Tarihteki Yeri, İbn el-Kelbi’nin Putlar Kitabı (Kitab’ul Esnam), Mustafa Fayda’nın İslamiyet’in Güney Arabistan’a Yayılışı adlı eserleri aklımda kalanlar. Bununla birlikte, M. Said Hatipoğlu hocanın Hilafet’in Kureyşiliği adlı eserinin apayrı bir yeri vardır.   

Süleyman Ateş’in Toshihiko Izutsu’dan çevirdiği o muhteşem eserle büyüleniyoruz: Kur’an’da Allah ve İnsan.

Ayrıca İlahiyat Fakültesi Yayınlarından olmamakla birlikte, Muhammed Ebu Zehre’nin Ebu Hanife, İslam’da Siyasi ve İtikadi Mezhepler Tarihi, İslam’da Fıkhi Mezhepler Tarihi kitapları da severek okuduğum kitaplardandı.

1977’de SBF’ye giriyorum. Uluslararası İlişkiler Bölümüne. SBF’de doğal olarak okumalarımda da farklılaşmalar ve genişlemeler oluyor. Bir süredir farklılaşan okumalarım daha da genişliyor ve mahalle dışına taşıyor.

Öncelikle Mümtaz Hocadan Anayasanın Anlamını öğrendim. Şerif Mardin’den Din ve İdeolojiyi okudum. Türkkaya Ataöv hocanın Afrika Ulusal Kurtuluş Mücadeleleri Tarihi Afrika’yı anlamada bana kılavuz oldu. Ümit Hassan’ın İbn Haldun’un Siyaset Nazariyesi’nde bize ait bir şeyleri bulmanın mutluluğunu yaşadım.

O sıralar Pınar’dan yayınlanmış olan, Edward Said’in tüm dünyada ses getiren ve hala Doğulu veya Batılı entelektüellerin başucu kitaplarından sayılması gereken Şarkiyatçılık adlı o çarpıcı eserini, Ataöv hocaya Ramazan Ersoy kardeşimle birlikte takdim ettik. Çok mutlu oldu.  Kitabı Nezih Uzel İngilizce aslından değil, Fransızca tercümesinden Türkçeye aktarmıştı. Maalesef kitabın daha sonra yapılan tercümelerini de beğendiğimi söyleyemem.

Tabii SBF’ye girdikten sonra yoğun bir Sosyalizm-Marksizm okumaları başlıyor. İdris Küçükömer’in Düzenin Yabacılaşması adlı eseri bizim camiada çok ses getiren önemli bir çalışmaydı. Türkiye’deki sağ sol kavramlarına getirdiği oldukça çarpıcı ve bildik şablonları ters yüz edici yaklaşımlarıyla son derece etkili oldu.

Devlet fikrine hep ihtiyatla yaklaştım. Önünde sonunda ne olursa olsun onun her an bir zulüm aracına dönüşebileceğine inandım hep. Proudhon okudum. Etienne de La Boetie’nin Gönüllü Kulluk Üzerine Söylev’i de içimdeki bu isyan ve itiraz duygularına tercüman oldu.

Ankara’ya geldiğim yıllarda Devlet Ana ile başlayan Kemal Tahir okumalarım bu yıllarda da devam etti. Neredeyse bütün külliyatı okudum diyebilirim. Yol Ayrımı, Bir Mülkiyet Kalesi, Bozkırdaki Çekirdek ve diğer pek çok kitabı etkiledi beni.

Aynı şekilde Attila İlhan da mahalle dışından olsa da okuduğumuz yazarlardandı. Onun Hangi Batı ve Hangi Atatürk kitapları, sanki bizim duygularımıza tercüman oluyordu.

Doğan Avcıoğlu’nun Türkiye’nin Düzeni kitabı da bize ilginç geldi. Çünkü biz bu düzene, yerleşik ideolojiye karşı olan ya da onları eleştiren tüm eserlere sempatiyle yaklaşıyorduk.

Bir ara yine bizim camiada çokça yankı bulan Fikret Başkaya’nın Paradigmanın İflası-Resmî İdeolojinin Eleştirisine Giriş adlı kitabı da böyleydi. Adı üstünde resmî ideoloji eleştiriliyordu hem de mahalle dışından birisi tarafından. Daha ne olsun!

Şevket Süreyya Aydemir’in Suyu Arayan Adam’ı severek okuduğum kitaplardan.

Mustafa Akdağ’ın Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası, Türkiye’nin İktisadi ve İctimai Tarihi yine SBF’de okuduğum kitaplardandı.

Hocam bunların her birinden bir şeyler öğrendim, her biri bende izler bıraktı. Vazgeçilebilir mi?

Bu arada Cemil Meriç’e ayrı bir sayfa açmak gerekir. Cemil Meriç’i ilk tanımam Kayseri’de olmuşsa da esas okumalarım Ankara’ya geldikten sonra oldu. Bu Ülke ile başlayıp, Mağaradakiler, Umrandan Uygarlığa, Işık Doğudan Gelir, Kültürden İrfana, Kırk Ambar ve nihayet Jurnaller.   Mağaradakiler çok etkiledi beni. Platon’un mağara metaforundan çok etkilendim. Zira kendi hayatımda da pek çok kez yaşadım bu durumu: Sırtım kapıya dönük, duvara yansıyan gölgeleri hakikat zannettim. Hakikat sandıklarımın bir süre sonra hakikat olmadıklarını gördüm. O nedenle Mağaradakiler’deki Horatius’un “Quid rides? De te fabula narratur Ne gülüyorsun? Anlattığım senin hikayen” sözü tam beni anlatıyormuş gibi geldi. Jurnaller’deki Cemil Meriç’i çok içten buldum. Keşke Dücane’yi (Cündioğlu) okumasaydım. (Bir Mabed İşçisi, Bir Mabed Bekçisi), çünkü zihnimdeki Cemil Meriç’ten başka biri vardı orada. Mehmet Akif için de aynı duyguyu yaşattı bana maalesef: Bir Kur’an Şâiri: Mehmed Âkif ve Kur’an Meâli. 

Tabii ki Tanpınar’a da ayrı ama geniş bir sayfa açmam gerekecek. Huzur, Saatleri Ayarlama Enstitüsü, Mahur Beste, Abdullah Efendi’nin Rüyaları vs. roman ve hikayeleri bu yazının konusunu aşıyor ama en azından Beş Şehir, Yaşadığım Gibi ve Yahya Kemal‘i zikretmeliyim.

Hocam sizi üzmek istemem, ama bunlardan vazgeçmem zor, gerçekten zor.

SBF’ye girişten kısa bir süre sonra İran’da halk hareketleri başladı ve 1979’da İran İslam Devrimi meydana geldi. Başlangıcından itibaren olayları yakından izliyoruz, heyecanlanıyoruz. Hareketi, arka planını, İran Tarihini, ulemanın konumunu öğrenmek için sürekli olarak okuyorum. Sadece okumuyorum aynı zamanda devrimle ilgili olarak yazılar da yazıyorum.

Bu kapsamda Ali Şeriati, Mutahhari, Humeyni, Talegani, Şeriatmedari, hülasa önde gelen tüm şahsiyetleri anlamaya ve mümkünse anlatmaya çalışıyorum. Doğal olarak Ali Şeriati bizi çok etkiliyor. Onun Sima-yı Muhammed adlı eserini heyecanla Türkçeye çeviriyorum. Hac’dan etkileniyorum. Baba Anne Biz Hepimiz Suçluyuz başlıklı kitapçığına hayran kalıyorum. O sıralar yazdığım Fatiha Suresi’ni muhtemelen bu etkiler altında kaleme alıyorum.

Sonra İranlı Ali Seyyidi kardeşimle birlikte Mutahhari’den çeviriler yapıyoruz. Humeyni’nin tüm konuşmalarını çeviriyorum ve bunlar çeşitli dergilerde (Şura, Tevhid, Hicret vb.) yayınlanıyor.

Şimdi hocam hangisinden vazgeçeyim bunların?

80 sonrasında iş hayatına atılmakla birlikte, okumalar yine devam ediyor.

84’te askere gidiyorum. Orada değerli kardeşim, 2017 yılında kaybettiğimiz merhum İbrahim Sarıçam ile tanışıyoruz ve uzun uzun sohbetlerimiz oluyor. Julius Wellhausen’i ilk ondan öğreniyorum. Bana onun Arab Devleti ve Sükutu adlı eserini neredeyse baştan sona büyük bir heyecanla anlatıyor. O tanışıklık sonrası okumalarımın yönünde de değişmeler oluyor. Merhumun daha sonraları kaleme aldığı Emevi-Haşimi İlişkileri, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı adlı eserlerini özellikle zikretmek isterim.

Fazlur Rahman’ı keşfetmem herhalde 80’lerin ortasını buluyor. İlk olarak İslam kitabını okuyorum, çok etkileniyorum ama çok da hayıflanıyorum, neden daha önce fark etmedim diye kendime kızıyorum. 70’lerin başında Mevdudi’leri okuduk ama, Fazlur Rahman ile Mevdudi’lerin kavgaları hakkında bilgimiz yoktu. Hocanın hikayesinde olduğu gibi ilk davacıyı dinleyip haklısın demiştik. Davalıdan yıllar sonra haberimiz oldu. Okuyunca ona da haklısın dedik. Oysa arka planda ne tartışmalar olmuş, çok geç muttali olduk.

Fazlur Rahman’ın İslam adlı eserinin yanında Ana Konularıyla Kur’an kitabı da mutlaka zikredilmesi gereken önemli çalışmalardan birisiydi. Onun İslam ve Çağdaşlık ve öğrencisi Bekir Demirkol tarafından çevrilen diğer kitapları da okunmaya değer, ancak 1997 yılında İBB tarafından düzenlenen Fazlurrahman sempozyumuna ilişkin tebliğleri içeren "İslam ve Modernizm: Fazlurrahman Tecrübesi" kanaatimce onu anlamak açısından son derece yararlı bir eser.

Daha sonraları Hasan Hanefi ve Muhammed Arkoun’dan çeviriler yaygınlaştı. Tartışma çeşitlendi. Farklı Kur’an okumaları, farklı İslam yorumları gündeme geldi. “Kur’an açık, anlaşılır bir kitaptır”dan, Kur’an’ı anlamanın hiç de kolay olmadığı anlayışına geldik.

Kalem Dergisi’ni çıkarmaya başladığımız 88’lerde eski yoğunlukta olmasa da Kur’an bağlantılı okumalarımız devam ediyor.

Başlarda belirttiğim üzere merhum Mahmut abinin (Kanık) üzerimde çok hakkı var. Beni İmam Hatip Okulu’na yazdıran ve orada bana yıllarca rehberlik eden, hakkını ödeyemeyeceğim, derviş ruhlu, güzel bir insandı. Halamın oğluydu aynı zamanda. Erzurum’da Fransız filolojisini okuduktan sonra Bursa’ya yerleşti ve çalışmalarını oradan yürüttü. Etrafında bir sevgi halesi oluşturdu. Güzel işler yaptı. Pek çok eseri daha çok Fransızca’dan, kısmen de Arapça’dan Türkçeye çevirdi. Üstad Necip Fazıl’ın ve Sezai Karakoç’un bazı eserlerini de Fransızca’ya çevirdi.

Onun İbn Hazm’dan çevirdiği Güvercin Gerdanlığı, René Guenon’dan çevirdiği Modern Dünyanın Bunalımı, Niceliğin Egemenliği ve Çağın Alametleri, İslam Maneviyatı ve Taoculuğa Toplubakış, Frithjof Schuon’dan çevirdiği İslam’ın Metafizik Boyutları ve İbn A’rabi’den yaptığı çeviriler ve daha niceleri, son derece önemli ve nitelikli çalışmalardı.

Ne yazık ki ben hiçbir tercümemi ona takdim etmedim, edemedim daha doğrusu, etmeye cesaret edemedim. Çünkü o İbn A’rabi’nin dünyasında mutlu idi. Benimkiler muhtemelen onu rahatsız edecekti. Bunu adım gibi biliyordum. Onu o huzurlu dünyasında rahatsız etmek istemedim. O da hiç söz etmedi benim çevirilerden. Belki de haberi yoktu, ama o bütün çevirilerini bana verdi, yapmakta olduğu çalışmalardan heyecanla bahsetti. Ben onun çevirilerini hep zevkle ve büyük bir hayranlıkla okudum. İnandığı gibi yaşayan samimi bir insandı. Ömrü boyunca özellikle Sezai Karakoç’a bağlı kaldı.

Şimdi hocam, üzerimde bu kadar hakkı olan bir insanın bu güzel çalışmalarından nasıl vazgeçebilirim?

Sonra hocam Türkçeye çevireceğim diye gecelerimi gündüzlerimi verdiğim, her satırında göz nuru bulunan, kılı kırk yararcasına emek verdiğim kitaplara ne demeliyim? Onları zikretmezsem bana intizar etmezler mi?

Mazharuddin Sıddıki’den Kur’an’da Tarih Kavramı 1982 yılında yayımlandı. Pınar’dan. Epeyce bir baskı yaptı. Muhtemelen bir ihtiyacı da karşıladı. Uzun zamandan beri metni bir daha gözden geçirmeyi çok istiyordum ama kitabın aslını bulamamıştım. Nihayet geçtiğimiz senelerde pdf’ini buldum çok şükür. Metni yeniden gözden geçirdim ve yeni bir çevirisini yaptım.

Watt’ın Kur’an’a Giriş kitabını 1993 yılında Londra’da bir kitapçıda buldum. Kitap çok ilgimi çekti. Keşke 76’lardan sonra yaptığımız Kur’an çalışmaları sırasında elimizde olsaydı diye düşünmekten kendimi alamadım. Her işte bir hayır vardır diyelim.

Watt’ın Hz. Peygamber’in hayatına ilişkin olarak 1953 yılında yayınladığı Hz. Muhammed Mekke’de adlı eseri daha önce tercüme edilmiş, ancak 1956 yılında yayınladığı Hz. Muhammed Medine'de adlı eseri ise her nasılsa bugüne kadar tercüme edilmemişti. Ben ise uzun yıllar boyu, ilk fırsatta bu kitabı tercüme etmeyi arzu ediyordum. Nihayet o fırsatı 2014-15 yıllarında yakaladım çok şükür. Hem de her iki kitap tercüme edilmiş oldu.

Hamidullah’ın İslam Peygamberi adlı eseri nasıl ki son yüzyılda Müslümanlarca yazılan en önemli siret kitaplarının başında geliyorsa, Watt’ın bu kitapları da kanaatimce gayrimüslimlerce yazılan en önemli siret kitaplarındandır. Watt’ın daha sonraları yazdığı ve Mehmet Akif Ersin kardeşim tarafından tercüme edilen Hz. Muhammed’in Mekke’sini de bunlara dahil etmek gerekir. Hamidullah merhum İslam Peygamberini 1956’dan sonra kaleme almış ve Watt’ın iki kitabına da Bibliyografyasında yer vermiştir. Watt da Hamidullah’ın Hz. Peygamberin Savaşları adlı çalışmasından sitayişle bahsetmektedir.

Kur’an’ın bölük pörçük, birbirinden kopuk, birbiriyle alakasız ve rastgele parçalardan oluştuğunu savunan 19 ve 20. asrın kimi müsteşriklerine karşı, Neal Robinson, Kur’an’ı Keşfetmek adlı eserinde aslında onun son derece insicamlı bir kitap olduğunu savunuyor, Kur’an’daki ses ve mana ahengine dikkat çekiyor, bu konularda yeni çalışmaların yapılması ihtiyacını vurguluyor.

Hocam söyleyin şimdi, bunların hangisinden vazgeçeyim? Kitaplar, yazarları, o geceler ve gündüzler, sözlükler davacı olmazlar mı?

Bilirim iyi niyetlisiniz, hoşsunuz hocam, ama yine türkünün diliyle söyleyeyim isterseniz, hem de Neşet’ten, belki meramımı daha iyi anlatırım.

              Sallama saçların sen de bulursun

              Azrail misali canım alırsın

              Etme bu cefayı kanlım olursun

              O yar senin kulun değil mi?

Söz türküye gelmişken türkü üzerine de birkaç kitaptan bahsetmek gerekmez mi? Türkü deyince de Bayram abiyi (Tokel) anmamak olmaz. Neşet Ertaş üzerine yazılmış ilk ve en önemli eserlerden birisi kanaatimce Bayram Bilge Tokel’e aittir: Neşet Ertaş Kitabı. Kitabı büyük bir heyecanla okudum ve Kırşehirli olmam ve kaynağa yakın olmanın verdiği cesaretle kendimce öneri ve görüşlerimi yazdım bir kenara, kendisine nasıl ulaştırabilirim diye düşünürken bir gün onu televizyonda canlı yayında gördüm ve heyecanla notlarımı faksladım. Sanırım önerilerimin çoğunu dikkate aldı sağ olsun. Sonra bana müziğe dair denemelerini içeren kitabını imzalayıp gönderdi: Bağımıza Gazel Düştü. Son dönemde yazdığı Sarayın Sesi Halkın Nefesi adlı çalışması ise müziğimize ilgi duyanlarca mutlaka okunması gerekenler arasındadır bence.

Yazdıklarım tabii ki ilk gençlik yıllarım ve biraz da devamındaki yıllarda, yani esas olarak kişiliğimizin oluşumunda etkili olanlar. Son dönemler, özellikle son 25-30 yıldaki okumalar çok farklı, çok çeşitli. Oraya şimdilik girmeyelim derim. Çünkü orası ayrı bir derya. Çok çeşitli, çok renkli, çok kafa karıştırıcı.

Biliyorum o dönemlere ilişkin şu anda aklıma gelmeyen, aklıma geldiğinde de adını anmadığım için çok çok üzüleceğim, çok mahcup olacağım kitaplar, yazarlar mutlaka olacaktır. Hepsinden peşinen özür dilerim.

Hocam bütün bunlardan sonra beni anlayacağınıza eminim. Hatırınız için üç tane yazacağım, ama biliniz ki, geride küstürdüğümüz, bize intizar eden nice güzel kitaplar var.

Ha bu arada, hocam otuz iki meyvenin en tatlısı hangisiymiş çözdünüz mü?