İslam İktisadına Dair İlk Çalışmalar

Modern dönem İslam dünyasında ilk “iktisat” metinleri

Modern anlamda iktisat biliminin tarihi çok eski değildir. Kimileri onu merkantilistlerle başlatır, ama ağırlıklı görüş modern iktisat anlayışı Adam Smith’in “The Wealth of Nations” (Milletlerin Zenginliği) adlı eserinin yayımlanmasıyla, yani 1776 tarihinde başlar. Dolayısıyla modern iktisat düşüncesinin tarihi üç yüz yılı aşkın bir süredir denilebilir.

Modern İslam düşüncesinde ise “iktisat” kavramına ya da “İslam iktisadı”na dair yazılar oldukça yenidir.

İslam iktisadı denilemese de dolaylı olarak İslam iktisadıyla bağlantılı olarak yazılan ilk iki eserin gayrimüslim yazarlara ait olması ilginçtir.

Bunlardan ilki 1892 yılında Charles C. Torrey’e ait olan The Commercial-Theological Terms in the Koran[1] adlı eserdir. Kur’an’daki ticari-teolojik terimler üzerine yazılmış olan bu eser, “İslam iktisadı”ndan ziyade Kur’an’da geçen ticari terimleri ele almaktadır.

İkincisi ise İstanbullu bir yazar olan Nicolas P. Aghnides tarafından kaleme alınan “Muhammedan Theories of Finance”[2] adlı eserdir. Sözkonusu çalışma 2003 yılında (yani eserin yayımlanmasından 87 yıl sonra) “İslam’ın Mali Hükümleri” adıyla Türkçeye çevrilmiştir.  Kitap İslam Hukuku konusunda genel bilgileri verdikten sonra, İslam Hukuku’nda vergi kavramı, vergi çeşitleri, özellikle arazi vergileri, vergilerin toplanması ve devlet hizmetlerine sarfı ile bütçenin uygulanmasını kontrol gibi konuları ele almaktadır. Konular fıkhi açıdan ele alınmakta ve zekat vb. müesseselerin ekonomik sonuçları üzerinde durulmamaktadır. 

Birisi Kur’an’daki ticari kelime ve kavramları, öteki ise daha çok İslam Hukukundaki mali hükümleri ele alan her iki eser önemli olmakla (ve hatta günümüze kadar güncelliklerini de muhafaza etmekle) birlikte, modern anlamda İslam iktisadının ilk metinlerinden sayılamazlar.

Modern anlamda bir İslam iktisadından söz eden ilk eserlerden (ve bence en önemlilerinden de) birisi merhum Muhammed Hamidullah’a ait olan 1936 tarihli “Islam's Solutions to the Basic Economic Problems-The Position of the Labour" adlı 10 sayfalık makalesidir.[3] Makale “emek” kavramı bağlamında temel ekonomik sorunlara İslam’ın ne gibi çözümler getirdiğini ele almaktadır.

Hamidullah’ın makalesinin yayımlanmasından 10 yıl sonra, 1946 yılında  Anwar Iqbal Qureshi’nin “Islam and the Theory of Interest”[4] adlı eseri yayımlanır. Eserin odak noktası olan “faiz” konusu bir anlamda daha sonra yazılacak eserlerin de muhtevasını belirlemiştir.

Qureshi’nin bu eseri 20 yıl sonra, 1966’da Salih Tuğ tarafından “Faiz Nazariyesi ve İslam”[5] adıyla Türkçeye tercüme edilmiştir. Bu eser Türkiye’de bu sahadaki ilk çalışmalardan biri olarak kabul edilmektedir.  

“Faiz” meselesini İslam iktisadı tartışmalarının odağına yerleştiren ve ondan sonraki tartışmaları da bir ölçüde belirleyen Qureshi faizin her çeşidinin “riba” kapsamında olduğu kanaatini savunmaktadır. 

Qureshi’den iki yıl sonra Shaikh Mahmud Ahmad (1948’de), Economics of Islam[6] adlı eserini yayımlamıştır. Bu yeni disiplinin adı yerleşmeye başlamıştır. Ahmad İslam ekonomik sistemi konusunda ilk çalışmalardan biri sayılan eserinde sosyalizm, kapitalizm ve İslam’ı karşılaştırıyor. Batıdaki faiz teorilerini ele alıyor ve aynen Qureshi gibi faizin her çeşidinin yasaklanması gerektiğini belirtiyor. Zekat ve ekonomik sonuçları üzerinde duruyor ve faizsiz bankacılığı öneriyor.

Ahmad’i takiben 1952 yılında Ihsan Muhammad Khan World Problems and Muslim Economics[7] adlı eserini yayımlıyor.

1960 yılına kadar, yukarıdakilerin dışında çoğu makale şeklinde önemli çalışmalar da yayımlanmıştır. Bu çalışmalar kabaca üç konuda yoğunlaşmaktadır:

  

• Toprak mülkiyeti tartışmaları
• Sosyalizm ve kapitalizm ile İslam’ın yaklaşımının karşılaştırılmasına dair çalışmalar
• Vergi ve zekat bağlamında çalışmalar

1960 yılından sonra bu konudaki çalışmalarda ciddi anlamda bir yoğunlaşma görülmektedir. Türkiye’deki çalışmalar da daha çok tercüme ağırlıklı olmak üzere 1960 sonrasında yayımlanmaya başlamıştır.

---

[1] Charles C. Torrey, The Commercial-Theological Terms in the Koran, E.J. Brill, Leiden, 1892

[2]  Nicolas P. Aghnides, Muhammedan Theories of Finance, Colombia Univ., 1916

[3] Islamic Culture, 10/2, Nisan 1936 (Deccan/Hindistan)

[4]  Anwar Iqbal Qureshi, Islam and the Theory of Interest, Sh. Muhammad Ashraf, Lahore, 1946

[5] Anwar Iqbal Qureshi, Faiz Nazariyesi ve İslam (çev. Salih Tuğ), Ahmet Sait Matbaası, İstanbul, 1966. (Eserin 2.  basımı 1972 yılında İrfan yayınevi tarafından yapılmıştır).

[6] Shaikh Mahmud Ahmad, Economics of Islam, Lahore, 1948

[7] Ihsan Muhammad Khan, World Problems and Muslim Economics, Karachi, 1952